Kreyòl

• Konprann yon mesaj ou tande, yon tèks ou li epi pran la pawòl kòmsadwa

• Li, konprann epi entèprete divès kalite tèks

• Ekri tout kalite tèks pou bay yon dizon

• Tande, li, konprann yon tèks naratif ki gen pou wè ak kilti peyi Dayiti ak rejyon karayib la

• Idantifye pèsonaj nan yon tèks, kote istwa sòti

• Di yon lòt jan/rezime/kòmante yon istwa ou li oubyen ou tande  

• Rakonte yon istwa ou viv oubyen ou envante 

Elèv yo dwe metrize kèk règ gramè nan lang lan. Yo dwe kapab fè fraz senp. Daprè kourikoulòm 6zyèm ane fondamental la, elèv yo dwe respekte kòman moun pran lapawòl, poze kesyon, mande yon enfòmasyon. Yo kapab di tou yon lòt jan : yon mesaj, yon konsiy oubyen yon lòd yo resevwa.  

Pou pèmèt elèv yo tande, li, ekri epi konprann yon tèks naratif, n ap itilize estrateji ak teknik aprantisaj sa yo :

• lekti endividyèl, lekti kolektif 

• obsèvasyon jan yon tèks naratif òganize 

• chèche lide prensipal chak paragraf 

• rezime yon tèks 

• fich lekti 

• egzèsis gramè, òtograf, vokabilè.

Premye evalyasyon: dyagnostik

Mèt la ap gen pou li verifye, nan materyèl didaktik ki nan anèks la aktivite 1 epi 2, kapasite elèv yo genyen pou fè diferans ant mo ak fraz. Epi konprann yon konsiy yo resevwa.

Evalyasyon final:

Elèv yo ap ekri yon istwa kite rive yo. Nan tèks sa a, yo dwe respekte estrikti yon tèks naratif. Yo dwe montre aklè tout teknik, estrikti/dewoulman yon tèks naratif. Nan tèks y ap pwodui a, y ap gen pou respekte tip fraz tankou: deklaratif, enperatif, eksklamatif ak entèwogatif; Y ap gen pou yo itilize tou, fòm fraz tankou (afimatif, negatif epi anfatik).

Narasyon, se yon jan literè ki mande metriz makè tan yo epi ekri mo yo kòmsadwa. Sekans sa a ap pèmèt elèv yo pratike yo, metrize yo, aplike yo nan yon tèks

• Elèv yo ap kapab li pandan y ap respekte ton chak fraz.

• Elèv yo ap kapab ekri fraz nan tip ak fòm yo kòmsadwa.

• Elèv yo ap kapab fè diferans ant yon tèks naratif ak lòt tip tèks yo.

• Elèv yo ap kapab ekri mo yo kòmsadwa daprè règ ekriti lang kreyòl la.

• Nan ribrik sa a, mèt la kapab itilize aktivite siplemantè ki nan anèks la pou pèmèt elèv ki gen difikilte yo konprann.

• Mèt la kapab itilize tèks Maurice Sixto a (Ti Sentaniz) pou fè aktivite nan nenpòt seyans .

• Anseyan ki gen elèv ki gen bezwen apa sou responsablite li, dwe enfòme sou pwoblèm nan, konsa l ap kapab prepare li an konsekans. Anseyan an dwe enskri nan ajennda li, tan pou li fè aktivite siplemantè, evalyasyon endividyèl epi elabore avèk espesyalis yo yon pwogram etid adapte ak bezwen elèv la.

• Mèt la dwe genyen yon plan entèvansyon ki dekri (eksplike) sèvis li/yo bay elèv la tankou tan travay yo fè anplis avèk li, jan elèv la entegre l andedan lekòl la …

• Anseyan kapab mande elèv la reyalize yon fich sentèz sou narasyon

• Mèt la ap pran swen pou li ede elèv la korije tèks li a pou anpeche li ekri P pou B epi M pou N

Sekans sa a pale sou kont (tèks naratif) kilti kreyòl. Pou mèt la reyalize seyans yo, li kapab itilize kont kèk otè tankou : Gerard Marie tardieu, Paule Nicolas…  Otè sa yo ekri anpil kont kreyòl ayisyen. Li kapab itilize tou kèlke ekstrè lodyans Maurice Sixto tankou : Lea kokoye, Ti Sentaniz...   Lodyansè sa a dekri anviwònman ak sosyete ayisyen an avèk anpil koulè. Li kapab itilize tou manyèl eskolè setyèm (7èm) ane fondamantal yo ki rakonte kèlke istwa nan kreyòl lòt peyi nan karayib la tankou : Matinik, Gwadloup.

Seyans 1 an ap pèmèt chak elèv kapab li, konprann epi reprann yon tèks naratif. Pandan aktivite sa a, elèv yo ap kapab rapòte aloral epi alekri yon tèks naratif. Chak elèv ap fè lekti endividyèl tèks mèt la pwopoze a epi pote yon ekout atantif lè lòt kamarad yo ap li oubyen ap rapòte nan pwòp mo pa yo. Aktivite sa a ap pèmèt yo tou, kapab idantifye tit ak tip tèks la, lide prensipal, lide segondè ak pèsonaj nan yon tèks epi rapòte alekri istwa yo soti tande ak li a. Elèv yo dwe kapab reprann tèks la pandan y ap respekte lòd istwa ekri a.

Tras ekri elèv la :

Tèks naratif

Yon tèks naratif se yon tèks literè ki rakonte yon istwa reyèl oubyen imajinè. Nan istwa sa a, nou jwenn lide prensipal, lide segondè ak pèsonaj yo.

Lide  prensipal se plizyè lide k ap vire otou yon sijè  

Lide  segondè se ide ki enpòtan andedan paragraf yo ki konpoze tèks la.

Istwa a gen plizyè etap ladan n.

Pèsonaj yo kapab moun, bèt oubyen objè ki jwe yon wòl nan istwa a.

Mèt la kapab mande elèv yo pou yo eksplike aloral kisa yon tèks naratif ye. Li kapab bay yon lis non ki divize an de (2) pati youn pou moun epi youn pou bèt. Elèv yo ap gen pou idantifye epi soulinye non moun ki nan paryaj Malis la epi antoure non bèt yo. Li kapab mande tou pou elèv yo fè diferans ant lide prensipal ak lide segondè nan yon tèks. Li kapab bay yon tèks epi mande elèv yo pou yo idantifye diferan pèsonaj yo.

Nan ribrik sa a, mèt la kapab itilize yon lòt tèks k ap pèmèt li mezire si elèv yo konprann kisa ki yon tit, tip, lide prensipal, ide segondè ak pèsonaj nan yon tèks. Mèt la kapab itilize tou zouti teknolojik yo pou pèmèt li jwenn solisyon. [Animation en ligne]

Seyans 2 a, se yon aktivite k ap pèmèt  chak elèv idantifye estrikti yon tèks naratif.  L ap pèmèt yo fè yon plan pou ekri epi trase yon chema ki reprezante estrikti tèks naratif. L ap pèmèt yo ekri tou yon tèks naratif pandan y ap respekte 5 pilye tèks la : sitiyasyon inisyal, eleman deklanchè, peripesi, rezilta epi sitiyasyon final.

Tras ekri elèv la :

Estrikti tèks naratif la

 Tèks naratif la se yon tèks literè, li toujou kenbe menm estrikti a kèlkeswa istwa y ap rakonte a, li chita sou senk (5) pilye :

1.       Sitiyasyon inisyal : Tout aktivite ap dewoule tankou dabitid, se yon tan nan istwa ki prezante kèk detay pètinan avan peripesi yo kòmanse. Pou byen ekri yon tèks naratif, fòk ou ka reponn ak kesyon sa yo : kiyès ? ki kote ? kilè ? kisa pèsonaj yo ap fè ?  

2.       Eleman deklanchè: se evènman oubyen aksyon ki deranje abitid lavi pèsonaj yo

3.       Peripesi: Se dewoulman istwa a. Se tout aksyon ak reyaksyon pèsonaj yo poze/genyen pou kapab rejwenn sitiyasyon inisyal la. Etap sa a montre aklè tout sa pèsonaj yo panse, di epi fè pou eseye rezoud pwoblèm nan.

4.       Rezilta : Se nan moman sa a pèsonaj yo ap jwenn solisyon epi mete fen ak peripesi yo. Se yon moman glwa, lavi pèsonaj yo ap reprann ekilib yo.

Sitiyasyon final : Nan peryòd sa a, tout aktivite retounen nan nòmal yo. Naratè a (moun ki ekri istwa) ap rakonte kijan lavi pral dewoule kouneya aprè tout konsekans li genyen sou lavi pèsonaj yo.

Nan seyans sa a, mèt la kapab mande elèv yo site epi eksplike estrikti yon tèks naratif. L ap li yon pati nan yon tèks naratif, epi elèv yo ap idantifye ki pati li ye. Mèt la dwe asirel elèv yo konprann epi mande yo pou yo bay kèk egzanp peripesi. Li kapab ekri sou tablo a an dezòd tout pati ki genyen nan esktrikti tèks naratif la epi mande yo pou yo mete yo nan lòd. Mèt la kapab chèche sou sit entènet, videyo ki rakonte yon istwa (tèks naratif). Elèv yo ap gen pou idantifye diferan pati ki genyen nan videyo a.

Nan bilan sa a, mèt la kapab itilize materyèl odyo vizyèl ki apwopriye ak estrikti tèks naratif. Li kapab itilize lòt tèks naratif ki rakonte lòt istwa oubyen fè elèv yo rakonte yon istwa reyèl ki rive yo, san bliye pilye yo. Li kapab mande yo tou ekri sitiyasyon inisyal ak eleman deklanchè yon tèks yo envante.

Nan Seyans 3 a, elèv yo ap kapab idantifye nan yon tèks, tip ak fòm fraz. Y ap kapab plase tou nan yon tèks siy ponktiyasyon nan plas ki koresponn ak yo. Y ap kapab ekri kòmsadwa yon tèks ki rasanble tip ak fòm fraz epi siy ponktiyasyon yo. 

Tras ekri elèv la : Tip ak fòm fraz

Tip fraz: Yon fraz gen de pati ladanl: yon pati obligatwa ak yon pati fakiltatif. Tip obligatwa: deklaratif, entèwogatif, enperatif ak eksklamatif. Men, fraz sa yo paka mache ansanm. Tip fakiltatif: se fòm fraz yo: Afimativ, negativ ak anfatik. Fraz dekalarativ oubyen fraz deklare: nou itilize tip fraz sa a, pou nou bay yon enfòmasyon. Egzanp: Elèv la jwenn tout egzèsis la. Fraz entèwogativ oubyen fraz kesyon: nou itilize li pou nou poze kesyon. Genyen de tip entèwogasyon: Entèwogasyon total : Se lè kesyon an chita sou tout pati nan fraz la, epi repons la se wi oubyen non. Egzanp : Èske Abigayèl sòti lekòl deja? Entèwogasyon pasyèl : Se lè kesyon an chita sou yon pati nan fraz la, epi repons lan pap ka wi oubyen non. Egzanp: Kijan ou ye? Fraz enperativ : Nou itilize li pou nou pase lòd.  Egzanp: Al fèmen pòt klas la. Fraz eksklamativ: Nou itilize li pou nou montre yon emosyon. Egzanp : Achitekti Mangonèz yo bèl anpil !  

Fòm fraz : Fòm fraz yo se tip fakiltatif yo ye : Afimativ, negativ, ak anfatik. Tout kapab mache ak tip obligatwa yo. Fòm afimativ: yon fraz afimativ kore enfomasyon li pote yo. Egzanp : Seleksyon nasyonal ayisyen an genyen match la. Fòm negativ : fraz negativ la se kontrè fraz afimativ la. Li toujou genyen pa devan pilye a (vèb). Egzanp: Komite anseyan elèv 7tyèm ane yo pa òganize konkou chan kreyòl. Fòm anfatik : pwosede pou mete yon eleman an valè, pou atire atansyon.   Gen plizyè fason pou fè anfaz. Li konpoze ak konbinezon Se + ki; Fòm anfatik la kapab mete sou sijè, sou Konpleman objè (KO) ak sou pilye. Nou kapab reyalize fòm anfatik la ak tout tip fraz yo: Fraz deklarativ : Li renmen peyi a. Egzanp anfaz : Se + ki : Se li ki renmen peyi a. Sijè : Li menm, li renmen peyi a. K.O: Peyi a, li renmen li. Pilye : Renmen, li renmen peyi a.

Nan seyans sa a mèt la kapab mande elèv yo, pou yo ekri yon tèks kote y ap itilize tip ak fòm fraz. Li kapab pwopoze yon ansanm egzèsis tankou konplete fraz yo ak tip ak fòm ki koresponn ak yo pandan yo ap sonje mete siy ponktiyasyon ki koresponn ak yo. Mèt la kapab bay yon tèks epi mande pou yo plase siy ponktiyasyon yo nan bon plas la.

Mèt la kapab bay elèv yo reyalize kèk egzèsis ki pwopoze nan aktivite siplemantè yo. Li kapab itilize tou, yon liv gramè kreyòl ki pèmèt yo konprann pi byen nosyon tip ak fòm fraz. Epi li ka itilize yon tèks pou fè travay la.

Nan seyans sa a, elèv yo ap kapab idantifye makè tan : pase, prezan, fiti ak kondisyonèl. Y ap kapab rekonèt nan yon tèks makè tan yo, vèb yo, epi itilize yo alekri. Y ap kapab idantifye tou emosyon nan yon tèks.  

Trace écrite de l’élève/Tras ekri elèv la : Makè tan

Pou ekri yon fraz, ou bezwen yon makè tan pou eksplike si aksyon an prezan (ap), pase (te),fiti (pral) epi kondisyonèl (ta).

1. Te : pou montre aksyon an pase deja (pase).

Egzanp : se Bouki ki te sòti ak kay la.

1. Ap : pou montre aksyon an ap fèt nan moman n ap pale a (prezan)

 Egzanp : Malis ap manje kabrit la.

1. Pral : pou montre aksyon an poko fèt (fiti)

Egzanp : Malis ap pral montre w kote w ap dòmi.

1. Ta : makè tan kondisyonèl se tout sa ou anvi fè.

     Egzanp : Malis ta mete Bouki deyò nan bèl kay la.

Mèt la kapab mande pou elèv yo fè diferans ant makè tan prezan, pase, fiti epi kondisyonèl. Li kapab distribye yon tèks kout ki ekri nan tan pase, l ap mande elèv yo pou yo reprann tèks la nan lòt tan yo. Li kapab mande yo, pou yo ekri yon tèks kote y ap itilize makè tan yo. Li kapab bay pwòp egzèsis pa li epi mande elèv yo pou yo reponn ak yo. Li kapab pwopoze yon ansanm egzèsis tankou konplete fraz yo ak makè tan ki koresponn ak yo.

Mèt la kapab itilize platfòm ki pwopoze egzèsis k ap pemèt elèv yo retounen sou nosyon makè tan. Li kapab itilize tou, egzèsis ki nan aktivite siplemantè yo. Pou pèmèt elèv yo konprann pi byen nosyon santiman, mèt la kapab itilize tèks Ti Sentaniz ki nan anèks la.

Nan seyans sa a, elèv yo ap konnen byen alfabè kreyòl ayisyen an. Y ap kapab fè diferans ant grafèm, fonèm, son nazal ak son oral (konsòn, vwayèl) epi demi vwayèl.

Trace écrite de l’élève/lTras ekri elèv la : Alfabè kreyòl 

Alfabè kreyòl ayisyen an genyen 32 grafèm: A, an, b, ch, d, e, è, en, f, g, h, I, j, k, l, m, n, ng, o, ò, on, ou, oun, p, r, s, t, ui, v, w, y, z.

Grafèm : Siy òtograf nou sèvi pou nou ekri yon son (fonèm). Se tout lèt oswa konbinezon lèt ki reprezante yon fonèm. Egzanp : Lèt d reprezante fonèm /d/ nan mo tankou « danje ».  Fonèm : Se inite son ki pèmèt ou diferansye yon lèt parapò ak yon lòt lèt. Egzanp : /a/, /b/, /k/, /t/.

Alfabè kreyòl la divize an de pati : vwayèl ak konsòn. Vwayèl oral : Se lè pwonosyasyon lèt yo fèt san blokaj, yo se : a, e, è, i, o, ò, ou, ui. Vwayèl nazal : Pwonosyasyon an fèt avèk blokaj, son an sòti nan nen, yo se : an, en, on, oun. Demi vwayèl : Se yon son ki la pou separe de vwayèl. Se de eleman sèlman yo ye : w ak y. Konsòn oral : se lè pwonosyasyon lèt yo fèt san blokaj, yo se : b, ch, d, f, g, h, j, k, l, p, r, s, t, v, z. Konsòn nazal : Pwonosyasyon an fèt avèk blokaj, son an sòti dirèkteman nan nen, yo se : m, n, ng.

Mèt la kapab mande elèv yo li yon tèks epi fè yo soulinye son nazal aprèsa antoure son oral yo epi fè yon kwa anba demi vwayèl yo. Mèt la kapab mande pou elèv yo ekri yon pwezi oubyen yon chan ki fè resòti tout son ki gen nan alfabè kreyòl la. Li kapab bay yo tou yon dikte ki ap pèmèt li mezire nivo metriz òtograf elèv yo (Anèks).

Mèt la kapab itilize materyèl odyo vizyèl k ap pèmèt elèv yo tande chan ak pwezi sou alfabè kreyòl ayisyen an. Li kapab itilize menm teknik lan pou elèv yo tande son oral ak son nazal epi demi vwayèl. Li kapab itilize platfòm ak tèks pou kontinye aktivite a.

Seyans sa a pèmèt elèv yo aplike tout nosyon yo aprann nan sekans 1 an. Konkou tèks naratif la ap pèmèt yo ekri yon tèks naratif san difikilte epi itilize kòmsadwa òtograf kreyòl la, tip ak fòm fraz,  makè tan yo.

Krik? Krak! - Vwala, apre dènye priyè yo te òganize pou defen Grann Dodo, yo voye chache Mèt Jebouche, notè bouk la. Msye rasanble tout fanmi an pou l li testaman Grann Dodo. Notè a esplike tout bagay byen esplike epi li bay chak moun sa Grann Dodo te kite pou yo.

Kifè, se Bouki ki te sòti ak kay la kòm se limenm ki te pigran. Malis limenm, sòti ak ti chanmòt la nan fon lakou a kote li te rete ak Bouki a. Sa pat fèl plezi ditou. Men, li pa di anyen, li rete byen trankil ak yon bèl souri. Apre sa, chak fwa li pase devan bèl ti kay la, kèl fèl mal paske se kay sa a li ta vle ki pou li.

Li tap chache yon jan pou wè si li pa ta wete bèl kay sa a nan men Bouki. Pou sa li di Bouki l ap fè yon paryaj ak li : chak katrè di-maten youn dwe bay lòt yon kout baton. Sa k va genyen an va pran kay lòt la.

Bouki di : Malis, mwen akchepte, konpè. Chi m genyen, m ap pran bèl chanmòt ou a, chi che ou, m ap ba w kay mwen an.

- Oke ! se mwen k ap premye ba w kout baton an demen maten.

Lè kòk chante, Malis al frape kay Bouki ki sòti tèt li deyò. Malis ba l yon ti kou tou piti. Bouki di konsa:

-Podyab ou pa gen fòs. M ap genyen w.

Men Malis te konn sa l pra l fè, nou pral wè.  Kon l jou, Malis al kote konpè Kochon :

- Konpè Kochon, tanpri souple, rann mwen yon ti sèvis. Marenn mwen malad, vin dòmi avèm.

- Pa gen pwoblèm, Malis.

Konpè Kochon rive nan aprèmidi. Ti Malis fèl kouche devan an nan premye pyès la. Lè katrè rive, Bouki frape : « Men machann lèt la ».

Malis di Kochon, kòm li devan, la pran lèt la pou li. Kochon sòti, Bouki banm ! Konpè Kochon mouri. Malis ak tout marenn li pran l, yo manje l.

Demen se te tou pa Malis. Apredemen, Malis ale kote Kabrit, li chante l menm bagay li te di konpè Kochon. Li mete l dòmi menm kote a ; se li tou ki resevwa kout baton Bouki a sou tèt li. Menmjan ak kochon, Malis te manje kabrit.

Chak jou se konsa. Men gen yon lè, Malis pa jwenn lòt bèt sòf makak. Menm jan ak lòt yo, Makak di l ap vin size tapan. Li te setè, li pot ko rive. Marenn Malis di l: «Jan makak malen, l ap fè yo kenbe nou.Nevètrant, Makak parèt.

- Bonswa, ou gentan refè kòmè?

- Non, mwen poko non, men Bondye bon, ma leve.

Malis ap pral montre w kote w ap dòmi.

- Nou pa bezwen deranje nou non. Dayè mwen pa janm dòmi sou kabann ; banm yon dra, m ap degajem.

Apre sa, y al dòmi. Kou li katrè, Bouki frape :

- Men machann lèt la wi.

Malis di konpè Makak pran lèt la pou li, tanpri. Makak pa reponn. Malis ensiste, Makak reponn :

- Mwen jis anwo epi se mwen ki pou desann al ouvri ? Nou menm ki anba, al pran lèt la non, mezanmi !

Malis pito pèdi pase li ta sòti. Li rele :

- Tonton Bouki, ou genyen paryaj la, kay la pou ou, ou mèt ale. Epi ou menm Makak, se konsa ou te vin ede moun. Ma kenbe w pi devan. Mete w deyò lakay mwen.

Nan apremidi, Bouki vin di Malis li mèt kenbe ti chanmòt la pou li, paske li pa kab viv nan de kay anmenmtan. Se sa Malis te bezwen an. Men, a la nonm sòt se Tonton Bouki.

Odyans sila a te gaye nan bouk la. Se konsa lèm parèt vin fè yon ti kout tripòt devan kay la, Malis flankem yon kout pye, voyem pa bò isit.

Se sòt ki bay, enbesil kip a pran. Men tou…….

                                                                                         Gerard marie Tardieu, Paule Nicolas (2008)

Vokabilè

Testaman: dokiman yon moun prepare avan li mouri pou di kisa pou yo fè ak byen li yo.

Notè : ofisye ki la pou resevwa tout dokiman ak kontra moun vle bay yon karaktè otantik.

Krik ? krak! - Vwala, tonton bouki avèk malis te mete ansanm pou yo achte yon kannòt. Yo relel « pyèj ». premye jou y al preche, yo pran ti pwason sèlman. Malis di bouki li mèt pran tout, demen la pran.

- Non, non, Mayis, mwen gen chis piti e mwen manje anpil. Pran cha jodi a, demen ma gen plis.

Reyèlman demen te gen plis pwason, men tout te piti. Bouki rebay malis yo, paske li te vle gwo  pwason. Yo pase tout mwa a ap peche.  Chak jou bouki bay Malis ti pwason yo, chak jou l al lakay li san anyen. L ap tan…. Yon jou, Malis vin di Bouki:

- An nou boule bato a, paske nou pa jann ka jwenn gwo pwason, epi ti piti yo pa janm vann; si nou fè chabon ak bato a, n ap gen plis kòb wi.

Bouki dakò, li di Malis li pa manke pa entèlijan, yo wè se neve l li ye, li pran sa kotel.

Yo boule bato a, yo fè chabon, epi Malis di Bouki:

- Pran chabon an m ap pran sann nan.

- Neve m, pouki cha w pa pran chabon an ou menm?

- Paske sann lan vann pi chè pase chabon an

- Ban mwen l pito, monchè. Mwen gen madanm ak pitit. Si ou pa banm sann nan m ap manjew tou kri.

Toulede desann lavil. Malis avèk sak chabonl sou tèt li, Bouki avèk sann li. Se pou nou ta wè de mesye yo. De je  Malis klere tou won nan figil ki tou nwa; Bouki menm, plim je l poudre ak sann, figil se sann ak syè. Lè yo rive nan mitan kalfou kat chimen, Malis di Bouki se nan mitan vil la pou l al vann sann nan. Li menm se nan mache a li prale, kote kwizinyè ki bezwen chabon vin achte. Lè malis fin vann chabon l, li desann lavil al dèyè Bouki. Li wè yon gwoup moun ki kanpe devan biwo polis la. Li mande sak genyen. Yo sot arete yon moun fou ki t ap rele : <<Men bèl sann pou vann, men bèl sann pou vann, poufè poud pou bèl tifi ! » Malis soufle nan zorèy nèg yo : «E poukisa yo pa mete li nan kay moun fou yo ? >>. Lamenm, lapolis bwote bouki ale … Moun fou yo pa t manke kontan. Yo benyen Bouki ak sann, yo pote Bouki anlè : « Bravo! Mesyedam, men Bouki pi bèl gason peyi a, men li !  Mwen menm kite la ki t ap gade Bouki nan lazil moun fou yo, li di m « ma pran w » lè sa mwen kouri, m vin tonbe devan nou la pou ban nou istwa sa a.

                                                                                                         Gerard Tardieu, Paule Nicolas (2008)

Ti Sentaniz

Mouche pwofesè sa a, son nonm ki t ap li on kantite gwo liv kont lenjistis, li te konn ap li yo ban mwen li pat ka wè afè lenjistis la, li pat fè lemonn li te bezwen chanje l. Men fatra sa a mche sa te bezwen bale a. Se te kay moun paske fatra lakay li t ap monte nan lento a li rive nan nen li l pa pran sant li, li rive nan je li l pa wè l. Yon jou m chita sou galri a ak mouche sa a, se konsa ti sentaniz vin ap soti, l ap redi anba yon panyen fatra li pral mete l sou lari a pou kamyon sèvis dijyèn pase pran li, m wè li ak yon ti wòb klèrèt sou li ou ta ka konte kòt li nan ti wòb la, andire ti wòb la fèt ak yon moso twèl yo pran nan yon panyen fatra a. Je li l pa ka gade solèy la, moun ki save ta di li avitaminoz, tèt li tankou nich poul frize ou wè se kote peny pa pase. De ti janm li sanble de bagèt legede. M wè pitit la ap redi anba panyen an. Mouche a nan gwo liv la, l ap gade sa, li pa wè ti sentaniz nan gwo liv la. Yon jou maten, m te bezwen pwofesè a bonè, m al lakay li; fò m di ou pwofesè a te rete ak madanm ni, yon sè madanm ni, yon ti gason disetan  l te genyen ki te rele Wobè, yon tifi katòzan ki rele chantoutou. Men chantoutou a lè m gade li, m ! Pou katòzan an l te byen vini l gen gwo zo ou wè son timoun ki nan swenyay, lè m voye je m gade sentaniz epi m gade chantoutou…

                                                                                                     Maurice Sixto,  Ti  Sentaniz (ekstrè)

Tèks 4

Alfabè kreyòl la

Kreyòl la itilize 32 son diferan ki pou pèmèt nou kominike. Son sila yo nan langaj lengwis yo rele fonèm (nan grèk « fonema » = son vwa moun). Se 18 konsòn, 12 vwayèl epi 3 semi vwayèl. 18 konsòn yo, se 18 son diferan kreyolofòn yo fè fasilman l; yo modifye respirasyon yo pou bloke oubyen pou jennen yon kourandè ki soti nan poumon yo. Dizuit son sa yo nou batize yo : b, ch, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ng, p, r, s, t, v, z, 12 vwayèl yo se 12 son diferan kreyolofòn yo fè fasilman lè yo kite kourandè ki sot nan poumon an ale deyò san li pa bloke, san li pa jennen. 12 son sa yo nou batize yo : a, e, i, o,  è,  ò, ou, ui, oun, an, en, on. 2 semi vwayèl yo se 2 son vwayèl diferan kreyòl la itilize devan oubyen dèyè lòt 12 vwayèl yo, men li pwononse 2 son semi vwayèl sa yo yon jan ki brèf. 2 semi vwayèl yo nou batize yo : w, y.

                                                                                                    Gerard-Marie Tardieu, Gramè kreyòl

1. Non w : ____________________________________________________________________________________________

2. Siyati w : ___________________________________________________________________________________________

3. Laj ou : _____________________________________________________________________________________________

4. Relijyon w: _________________________________________________________________________________________

5. Pwofesyon w : _____________________________________________________________________________________

6. Non papa w : ______________________________________________________________________________________

7. Non manman w : __________________________________________________________________________________

8. Metye papa w : ____________________________________________________________________________________

9. Metye manman w: _________________________________________________________________________________

10. Sa w renmen, poukisa ? ____________________________________________________________________________

Elèv _________________ Kizinyè _________________ Notè _________________ Malis alekote konpè chen li di l menm bagay la. _________________ Malis pito pèdi pase pou l ta soti. _________________

Tablo _________________ kaye _________________ liv _________________ Achitekti Mangonèz yo bèl anpil!_________________

Men bouki pi bèl gason peyi a, men li!_________________

Estrikti teks naratif la toujou menm, kèlkeswa kalite istwa ou rakonte a. Li chita sou senk pilye : yon sitiyasyon inisyal, yon eleman  deklanchè, yon ansanm peripesi, yon rezilta epi yon sitiyasyon final.

1. Sitiyasyon inisyal: Nan sitiyasyon sa a tout aktivite ap dewoule nòmalman, se woutin nan. Li  eksplike abitid lavi pèsonaj yo ak anviwonman yo  ak lòt detay ki enpòtan anvan peripesi yo kòmanse. Pou nou erki yon tèks naratif , nou dwe poze tèt nou kesyon sa yo: Kiyès?  Ki kote ? Kilè? Kisa pèsonaj yo ap fè ?

Repons elèv la

1. Eleman deklanchè: Eleman deklanchè Se evenman oubyen aksyonn  ki  deranje abitid, ekilib  lavi pèsonaj yo. Dezekilib sa a pral boulvèse aktè yo epi lap oblije yo reyaji pou rezoud sitiyasyon an.

Repons elèv la

1. Peripesi : Se dewoulman  istwa a. Li rasanble  tout aksyon ak reyaksyon  pèsonaj yo  nan eseye jwenn yon solisyon ak pwoblèm nan. Pandan tout dewoulman istwa a, pèsonaj yo ap fè eksperyans ki anpil fwa mete dezekilib nan lavi yo. Etap sa a  montre aklè tout sa pèsonaj yo panse, di epi fè pou eseye rezoud pwoblem nan. Li se yon seri ale mennen vini ki enplike pèsonaj prensipal la ak tout lòt pèsonaj ki antourel yo.

Repons elèv la

1. Rezilta ; Nan moman sa a,  kalm ap retounen nan lavi ak nan anviwonman pèsonaj yo. Li se aksyon ki pèmèt lapè tounen. Se nan moman sa pèsonaj yo jwenn solisyon pou ekilibre lavi yo.

Repons elèv la

1. Sitiyasyon final

 Pilye sa  sa a prezante  fen istwa a ; Tout bagay antre nan lòd. Li  anonse tou  kijan lavi ap kontinye avèk tout chanjman istwa kapab pote nan lavi pèsonaj yo.

Repons elèv la

Pitit-kay

Se jodi m pa wè yon pye flanbwayan, kape souke tchatcha li lan van. Se jodi mwen pa tande toutrèl k ap woukoule, wosiyòl k ap chante, epoutan se pitit kay mwen ye. Mwen gen lontan m ape vwayaje, se kòm ki te pati, ale nan yon lòt peyi; kèm pa janm deplase.

                                                                                                 Jean-Claude Martineau (Flè Dizè)

Alekri. Tèks la gen tit – li respekte twa (3) paj pou pi plis – li respekte 5 eleman ki konpoze estrikti yon tèks naratif – li respekte règ kòman pèsonaj yo pran lapawòl nan yon tèks – imaj oubyen desen yo koresponn avèk tèks la – tèks la respekte règ gramè ak òtograf kreyòl la - Tèks la respekte siy ponktiyasyon yo

Aloral. Naratè a ap gade oditwa a pandan l ap rakonte istwa a – l ap respekte ton yo – l ap itilize imaj yo pandan l ap rakonte istwa a.

Aktivite siplemantè sou makè tan

Ranpli espas vid yo ak makè tan ki koresponn ak fraz la. (ap, te, ta pral, pat)

Mak _____________ aprann kondui mwa pwochen.      Lekòl la_____________ ouvè jodi a.

Jan _____________ al travay yè maten.  Mari _____________ legliz si pat gen lapli.   Jaklin_____________ lakay la yè.

Aktivite siplemantè sou Tip fraz

Men yon lis fraz, souliyen fraz enperativ yo epi antoure fraz eksklamativ yo

Al fèmen pot dèyè a.   Soti deyò.    Al etidye.     Ala bèl!    Leve al fè devwa a.    Tablo manman m nan bèl anpil!     Ala yon bèl moniman istorik, se Sitadèl Laferyè!