Créole

• Konprann yon mesaj li tande, yon tèks li li epi pran lapawòl kòmsadwa (K1).

• Li, konprann epi entèprete nenpòt kalite tèks (K2).

• Ekri tout kalite tèks pou bay yon dizon (K3).

• Konprann epi analize agiman ki prezante nan yon diskou elèv la tande oubyen li (K1, K2);

• Konprann epi aplike teknik pou prezante agiman lè l ap pran lapawòl oubyen lè l ap ekri (k1, K2, K3) ;

• Bay opinyon l lè l ap pran lapawòl oubyen nan yon tèks li ekri sou tèm ak valè inivèsèl yo kòmsadwa (k1, K3);

• Patisipe nan diskisyon sou sijè ki gen pou wè ak sosyete a pandan l ap montre li respekte lide lòt la (k1, K3).

Pou chak elèv rive devlope konpetans ki prevwa yo, anseyan an ap baze sou sa elèv yo metrize nan sekans avan yo, tankou travay yo fè deja sou narasyon, deskripsyon ak enfòmasyon. Elèv yo te rive dekouvri kijan diskou sa yo deplòtonnen, kijan pou chèche lide prensipal ak enfòmasyon enpòtan ladan yo, ak kouman pou fè yon bon lekti ak ranmase sou yo. Lòt konesans ki nesesè se divès tip ak fòm fraz yo, tout tip konpleman yo, makè tan yo ak jan pou fè ponktyasyon nan fraz.

Elèv yo ap itilize sipò odyovizyèl tankou videyo ak imaj pou bay opinyon yo. Y ap li epi y ap analize estrikti tèks agimantatif ki mache ak tèm lan. Yap pran lapawòl epi y ap pwodui tèks ki montre yo respekte lòd diskou agimantatif la: tèm, lide santral, agiman ak egzanp epi konektè lojik. Yo gen pou yo travay pou kont yo epi an gwoup, patisipe nan deba, fè aktivite k ap penmèt yo defann pwennvi yo aloral tankou alekri nan lide pou yo metrize karakteristik diskou agimatantif la.

• Jean-Baptiste, Pauris. Lavi an miyèt moso, 1985.

• Yon lekòl kote tout elèv gen dwa, Ministè Kondsyon ak Dwa Fanm, Ministè Edikasyon Nasyonal ak Fòmasyon Pwofesyonèl, 2007

• Chéry, Pierre Michel. Senfoni Nago, Presses Nationales d'Haiti, 2012.

• Yon ti mo sou sitiyasyon fanm ak ti fi na peyi Dayiti, Fondasyon Toya, 2017, videyo a disponib sou paj Fondasyon Toya www.facebook.com/fondasyontoya

• Analyser le discours argumentatif, www.cap-concours.fr

• Analyser un texte argumentatif, www.espacefrancais.com

• Le discours argumentatif, www.maxicours.com

• Laurent, R. (2020). « Yon neyolojis kòm altènativ pou yon konsèp ki bay difikilte nan lang kreyòl », Le national, www.lenational.org

• Comment batir une argumantation efficace ?, www.lelivrescolaire.fr/page/1576261

Premye evalyasyon (dyagnostik) :

Verifye si elèv yo gen kèk konesans nan agimantasyon, si yo ka konprann oubyen prezante yon lide ki konstwi selon prensip jan literè sa a. N ap gade si yo konn itilize kèk zouti agimantasyon tankou : Vèb, fòmil ak ekspresyon opinyon, konektè lojik nan premye seyans lan.

Evalyasyon final (bilan) :

Elèv yo ap pwodui yon tèks agimantatif sou sa Leta dwe fè pou garanti respè dwa fanm ak dwa tifi epi prensip parite yo nan peyi a. Tout karakteristik diskou agimantatif la dwe prezan.

Kritè pou evalyasyon an

Elemnan sa yo dwe prezan nan tèks la :

• Tèm ;

• Tèz oubyen lide santral ;

• Twa (3 ou kat (4) agiman pou kore lide a ;

• Egzanp ;

• Konektè lojik ;

Indikatè :

• Elèv la bay yon opinyon sou sitiyasyon fanm ak gason nan peyi Dayiti ;

• Elèv la koumanse ak agiman ki pi enpòtan an ;

• Elèv la ilistre chak agiman ak youn oubyen plizyè egzanp osinon ka espesyal;

• Elèv la itilize konektè lojik ki apwopriye pou chak ilistrasyon

• Konektè lojik yo byen chita ;

• Elèv la respekte règ gramè yo ak règ sentaks yo;

• Tèks la gen estil epi li koyeran.

• Elèv yo ap li tèks ki titre “Ann pale sou sa” ki nan anèks la. Y ap wè kijan Yolèn, Sandra ak Patrick bay opinyon sou sitiyasyon Ana nan lekòl la. Y ap wè kijan yo ka bay yon opinyon ki Pou, ki Kont ak Ni pou Ni kont. Yo ka fè aktivite chache agiman ak konektè lojik ladan l.

• Elèv yo ap li 5yèm chapit dokiman ki titre « Yon lekòl kote tout elèv gen dwa » Ministè Kondisyon ak Dwa Fanm epi Ministè Edikasyon Nasyonal ak Fòmasyon Pwofesyonèl te prepare nan lane 2007. Sa ap penmèt yo ale pi lwen nan tèm lan epi bay dizon yo sou sa ki di yo (fi ansent gen plas li lekòl).

• Elèv yo ap li ekstrè yo jwenn nan paj twa (3) nan liv Pauris Jean-Baptiste nan lane 1985 ki rele Lavi an miyèt moso. Y ap ekri yon tèks ki respekte lòd diskou agimantatif la ak konektè lojik yo byen chita pou bay dizon yo sou li.

• Anseyan ka òganize deba oubyen konkou nan klas la sou yon tèm ki ale ak tit sekans lan. Li ka chwazi elèv pou bay agiman ki POU, agiman ki KONT, agiman ki pa ni Pou ni Kont.

• Chache ekstrè deba sou youtube pou timoun yo tande pou yo ka devlope konpetans sou jan agimantatif la pi byen.

• Anseyan an ap pote yon atansyon patikilye pou elèv ki pa ka fè diferans ant divès tip tèks yo. Anseyan ka reyalize yon fich sentèz sou yo oubyen mande elèv la reyalize li.

• Anseyan an ap bay anpil atansyon ak elèv ki gen pwoblèm pou tande byen ak pou byen pwononse mo yo, sitou son « i ak u » yo, veye pou elèv yo pa itilize mo fransè pou mo kreyòl lè y ap agimante.

• Anseyan ap penmèt elèv yo dekouvri plizyè ekstrè tèks tou kout sou jan agimantatif la (gade nan Anèks la). Elèv sa yo ka rive sène karakteristik diskou sa a pi byen.

Sekans sou jan agimantatif la ap reyalize sou tèm “Jan ak Parite” k ap penmèt elèv yo gade ansanm pratik sosyal tankou, estati, wòl sosyal ak relasyon ki chita sou sèks moun nan sosyete ayisyèn lan. Nou ankouraje anseyan an li atik sou tèm lan sou entènèt pou li ka gen zouti pou penmèt li byen poze pwoblematik sosyal ki baze sou jan yo ak elèv yo. Atik Rodny Laurent ekri sou tradiksyon konsèp “genre” nan lang kreyòl la ki soti nan jounal Le National ap penmèt anseyan an reflechi sou nannan konsèp jan an, li rele l “Jennda”. Anseyan pa oblije suiv alalèt tout sa nou di ak aktivite nou pwopoze nan sekans lan. Li ka adapte aktivite seyans yo an fonksyon bezwen apa elèv yo genyen. Li ka itilize liv elèv la, li ka fè kopi aktivite li jwenn ki enteresan nan lòt ouvraj konsa tou li ka monte egzèsis yo limenm. Anseyan an gen dwa itilize yon chante nan plas anrejistreman nou pwopoze a. Si anseyan an gen difikilte pou jwenn yon aparèy pou jwe dokiman nimerik la, anseyan an ka toujou itlize yon tèks, yon imaj, yon ti moman refleksyon sou tèm lan. Tèks Pauris Jean Baptiste nou mete nan anèks la oubyen yon tèks BIC kapab itil anpil. Pa bliye, se elèv yo ki nan nannan aprantisaj la, se yo ki pou jwenn repons ak kesyon yo poze tèt yo. Anseyan an la pou li akonpanye yo, pou fè kontni yo gen sans pou yo.

Elèv yo ap itilize bouyon pou pran nòt sou anrejistreman an. Apre, y ap itilize nòt sa yo pou fè yon ranmase/kontrandi. Anseyan ap gade si elèv yo konsidere lòd lide yo prezante nan anrejistreman an. L ap gade si elèv yo idantifye tèm lan, agiman ki prezante ak egzanp otè a bay yo. L ap gade si elèv yo itilize konektè lojik yo nan kontrandi a. Anseyan an ap gade ki vèb, fòmil ak ekspresyon opinyon elèv yo itilize pou bay dizon yo sou sa ki di nan anrejistreman an.

Tras ekri

Anseyan an ap plis konsidere premye seyans lan tankou yon fòm evalyasyon dyagnostik. L ap gade kijan elèv yo itilize konpetans yo devlope nan seyans avan yo pou antisipe travay y ap gen pou fè nan sekans sa a. Nan kontrandi/ranmase a, eske tèm lan, tèz la, agiman ak egzanp otè a bay nan anrejistreman an prezan. Sa ap pèmèt li marande sekans la ak bezwen elèv yo.

Anseyan an ap pote eskrip anrejistreman an pou elèv yo. L ap otorize elèv ki gen difikilte pou tande yo itilize li. Anseyan an kapab pote pou klas la plizyè ekstrè tèks sou jan ak parite pou elèv ka byen chita refleksyon yo pou suit sekans lan.

Elèv yo ap pwodui yon premye travay alekri ki gen pou wè ak diskou agimantatif la apati anrejistreman an. Y ap ekri yon tèks ki reprann tout karakteristik diskou agimantatif : tèm, tèz, agiman ak egzanp epi konektè lojik.

Tras ekri

Elèv yo ap travay an gwoup pou pwodui yon tèks ki reprann sa ki di nan anrejistreman an sou sitiyasyon fanm ak tifi an Ayiti :

• Tèks la gen anviwon 300 mo epi li gen ladan l tout kritè diskou agimantatif la : tèm, tèz, agiman, egzanp, konektè lojik;

• Elèv la itilize tan apwopriye yo pou pwodui tèks la;

• Konektè lojik yo byen chita nan tèks la;

• Tèks la pa gen pwoblèm ponktyasyon.

I. Elèv yo kapab itilize liv yo, kopi anseyan an bay oubyen tablo a pou fè plizyè egzèsis sou konektè lojik yo. Sa ap penmèt yo metrize yo epi itilize yo kòmsadwa nan jan agimantatif la.

Komplete fraz sa yo avèk: Poutèt, men, menmsi, paske

1. Ou rive anreta lekòl la ________ ou vin apye.

2. _________ ou se zanmi m, m p ap kapab aksepte tout bagay nan men w.

3. Jozèf benyen maten an _________ li toujou cho

4. _______ ou te joure m, mwen pa p vin nan fèt la.

II. Anseyan an ka chwazi yon tèks kote li retire konektè lojik yo, epi li mande elèv yo pou konplete espas vid yo.

III. Anseyan an ka bay elèv yo yon tèks pou mete nan lòd apati konektè lojik yo.

• Pwodiksyon oral : elèv yo ap reponn divès kesyon sou tèks yo li a. Y ap reponn kesyon sou tèm lan, tèz otè a defann, diferan agiman yo ak ilistrasyon yo. Y ap itilize kontni yo wè nan sekans lan pou bay opinyon yo sou sa ki di nan tèks la. Y ap pran lapawòl pou prezante travay yo fè an gwoup sou tèks la.

• Elèv yo ap pwodui yon rezime alekri sou tèks yo li a. Y ap itilize konpetans yo devlope nan sekans sou jan naratif, deskriptif ak agimantatif yo. Tèm lan, opinyon ap prensipal agiman yo dwe prezan nan rezime a.

Tras ekri

Men kijan pou analize yon tèks agimantatif :

• Chèche tèm lan, tit tèks la ;

• Chèche tèz, lide santral oubyen opinyon otè a ap defann oubyen l ap konbat la.

• Chèche agiman ak egzanp otè a bay pou kore tèz li a ak ak jan tèks la deplòtonnen.

• Gade enplikasyon otè a nan tèks la. Poukisa otè a panse konsa? Kijan panse pa l diferan ak pa lòt otè?

• Chèche lòt agiman ki kapab kore tèz otè a oubyen ki kapab demonte tèz la.

Elèv yo ap rezime tèks yo sot li a. Y ap montre yo respekte lòd diskou agimantatif la ak lide yo prezante nan tèks la.

Kritè :

• Tèm lan prezan nan rezime a

• Elèv yo rive idantifye tèz lotè a devlope a kòmsadwa.

• Elèv yo rive chèche agiman, sitiyasyon ki mache ak lide lotè a vle fè pase a.

• Elèv yo itilize ekstrè nan tèks la pou ilistre.

• Anseyan an ap rasire l li mete elèv ki gen difikilte yo nan gwoup ak lòt elèv ki pi avanse yo nan lide pou yo jwenn akonpayman.

• Anseyan an seleksyone divès ekstrè tèks agimantatif pou elèv yo travay lakay yo.

• Anseyan an mete elèv ki gen difikilte yo ak lòt elèv ki pi avanse nan travay sekans la ;

• Anseyan an idantifye difikilte chak elèv, li pran mezi pou ede yo chak dapre bezwen yo ;

• Pwodiksyon ekri : Elèv yo ap pwodui yon tèks kote y ap bay dizon yo sou sitiyasyon fanm ak tifi nan peyi Dayiti. Tèks la dwe gen ladan l tout karakteristik diskou agimantatif la.

• Pwodiksyon Oral: Elèv yo ap prezante travay yo fè a bay klas la. Rès klas la ap reyaji sou travay chak gwoup pandan y ap itilize vèb, fòmil ak ekspresyon opinyon yo.

Tras ekri

Pilye/Vèb Aksyon: Se yon vèb ki montre kisa yon moun, yon bèt oswa yon bagay fè oubyen ap fè. Vèb la montre yon mouvman, yon aksyon, yon deplasman ki fèt.

Egzanp: Papa Pyè sekle jaden an. Pòl ap manje wayal.

kouri, manje, naje, ekri, travay, kopye, pale

Pilye/Vèb Eta: Se yon vèb oubyen pilye ki montre yon eta. Pilye a kapab yon non, yon gwoup non, yon mo kalifye, elatriye.

Egzanp: Jak sanble tris (vèb); Dlo a sal (mo kalifye); Madan Selesten doktè (non); Sourit la anba tab la (gwoup mo pon).

se, sanble, rete, genyen, di

Vèb Opinyon : se vèb ou itilize pou di sa ou panse, pou bay pwennvi w ak opinyon w.

Egzanp: M twouve w maledve anpil. M pa kwè Pòl ap vini lekòl demen.

Doute, kwè, estime, imajine, panse, sipoze, twouve

Kèk fòmil ak ekspresyon opinyon :

Pou mw, dapre mnwen, nan panse pa m, dapre sa m kwè, m gen santiman/lenpresyon

Egzanp : pou mwen, sa w di a nòmal. M gen lenpresyon tou elèv yo renmen lan Kreyòl la.

Elèv yo ap ekri yon tèks sou sitiyasyon fanm ak tifi nan katye bò lakay yo ki dwe respektè kritè sa yo :

1. Yon lide santral, opinyon elèv la sou sitiyasyon fanm ak tifi nbò lakay li ;

2. Ant twa (3) ak senk (5) agiman, agiman ki pi solid la vini avan ;

3. Youn oubyen plizyè egzanp pou chak agiman ;

4. Divès konektè lojik ki byen chita nan tèks la ;

5. Respè tan, òtograf ak sentaks

6. Prezans vèb ak fòmil opinyon, vèb eta, vèb aksyon.

• Evalyasyon fòmativ : Elèv yo ap reyalize divès egzèsis gramè sou vèb aksyon, vèb eta ak vèb opinyon yo.

• Anseyan an ap fè elèv ki gen difikilte yo travay sou lòt egzèsis ki adapte a bezwen yo.

Anseyan kapab mande elèv yo fè modèl egzèsis sa yo :

Mete fraz sa yo nan kolòn ki ale a nan tablo a.

1. Bouretye a bwote fatra a.

2. Madan Selesten se enfimyè.

3. Pyè netwaye lari a.

4. Jak sanble grangou.

5. Anri ekri yon liv.

6. Jowàn rete Lavil

• Anseyan an fè gwoup de etidyan ki gen difikilte epi mete yo travay ak yon elèv ki pi avanse ;

• Anseyan an gwoupe elèv ki gen menm difikilte yo, epi li fè atelye pou entèveni sou difikilte a ak yo.

Elèv yo ap patisipe nan yon deba kote y ap bay lide yo sou sa ki dwe fèt pou gen yon sosyete ayisyèn egalego, yon sosye ki chita sou prensip parite yo ak respè dwa fanm ak tifi. Y ap travay an gwoup pou chèche agiman solid epi ki konvenkan.

Tras ekri

Kijan pou defann yon lide kòmsadwa

Pou defann yon lide, fòk ou gen bon agiman epi fòk ou konnen kijan pou prezante yo pou ou ka konnen koman pou konvenk moun w ap pale a.

Men kijan ou ka fè sa.

Tèz, agiman ak egzanp

- Pa bliye, yon agimantasyon gen twa eleman de baz: yon tèz, agiman ak egzanp.

1. Tèz la se lide w ap defann lan, yon kesyon w ap eseye reponn.

2. Agiman yo se prèv mw bay pou kore lide m ap defann lan.

3. Egzanp yo se bwa dèyè bannann agiman yo, yo ilistre agiman yo.

Chèche epi chwazi lide w yo sou yon bouyon

- Men kijan pou chèche epi chwazi ide yo.

1. Mete sou papye lide ou vle defann. Ou ka fè plizyè tantativ, refòmile li plizye fwa jiska mw jwenn sa ki pi bon an.

2. Ekri agiman yo. Triye sa ki pi konvenkan yo ak sa ou jwenn bon jan egzanp ak ilistrasyon pou yo.

3. chèche egzanp ki gen presizyon, ki konkrè pou kore oubyen ilistre chak agiman tankou sitasyon, pòtrè oubyen sitiyasyon ki rive.

Chapant agimantasyon an

- Men kijan agimantasyon an deplòtonnen

1. Fè yon ti entwodiksyon k ap gen ladan l yon ti mizankontèks, yon rapèl sou sijè a, tèz k ap defann lan ak plan agimantasyon an.

2. Konkli agimantasyon an ak yon fraz ki reprann tèz la.

3. Chak agiman dwe koresponn ak yon paragraf.

4. Chak agiman dwe akonpanye ak egzanp oubyen ka ki presi.

Mo pou agimantasyon an kapab byen deplòtonnen

- Itilize konektè lojik yo pou agimantasyon an byen chita. Chak paragraf dwe kòmanse ak yon konektè lojik. Pran san w pou chwazi yo pou yo ka byen jwe wòl yo nan tèks la.

1. Pou chita premye agiman an, ou itilize: Premyeman, dabò, pou kòmanse.

2. Pou ajoute yon lòt agiman : answit, dezyèmman, anplis,

3. Pou ajoute yon agiman ki kontrè : sepandan, poutan,

4. Pou bay yon egzanp : konsa, pa egzanp

5. Pou fini, finalman, elatriiye.

Elèv yo ap kouche lide yo sou papye avan yo pran lapawòl pou defann pwennvi yo nan yo deba nan klas la. Avan yo pran lapawòl, y ap gade si eleman sa yo prezan:

• Y ap defann yon tèz, yo gen agiman solid ak egzanp ki dyanm

• Agimantasyon an byen chapante (Entwodiksyon, devlopman ki gen plizyè pati, konklizyon)

• Konektè lojik yo byen jwe wòl yo.

• Anseyan an kapab voye elèv yo al li ekstrè tèks agimantatif, ekstrè deba pou wè kouman moun debat.

• Anseyan an kapab chwazi yon tèm bay elèv yo pou chwazi agiman pou defann opinyon yo. Li kapab chwazi elèv ki pou bay opinyon ki POU, lòt ki pou bay opinyon ki KONT ak lòt ankò pou bay opinyon ki pa ni POU ni KONT.

• Anseyan an ap fè elèv ki gen difikilte yo travay sou lòt egzèsis ki adapte a bezwen yo.

• Pwodiksyon ekri: Elèv yo ap ekri direksyon an yon lèt kote yo idantifye divès sitiyasyon ki gen diskriminasyon ki baze sou sèks yo. Elèv yo ap fè pwopozisyon pou direksyon an pran bonjan mezi pou aplike prensip parite ak respè dwa fanm ak tifi nan lekòl la.

Tras ekri

Anseyan an ap fè yon rapèl sou tras ekrit li te bay nan sekans 3 a ki konsène redaksyon lèt fòmèl.

Elèv yo ap idantifye sitiyasyon ki gen diskriminasyon ant fanm ak gason, ant tifi ak tigason nan lekòl la. Y ap ekri yon lèt voye bay direksyon lekòl la pou pran bon jan mezi pou aplike prensip ki chita sou parite ak egalite fanm ak gason nan espas la. Y ap montre yo respekte tout prensip agimantasyon yo dekouvri nan sekans lan. :

Kritè pou evalyasyon an

• Tèm

• Tèz

• agiman ;

• Egzanp ;

• Konektè lojik ;

• Teknik redaksyon lèt fòmèl.

Indikatè :

• Elèv yo bay yon opinyon ki byen elabore ;

• Elèv yo bay bonjan agiman pou kore lide yo, yo koumanse ak agiman ki pi enpòtan an ;

• Elèv yo ilistre chak agiman ak youn oubyen plizyè egzanp osinon ka ;

• Elèv yo itilize konektè lojik ki apwopriye pou chak ilistrasyon

• Konektè lojik yo byen chita ;

• Elèv elèv yo itilize vèb ak fòmil opinyon yo, vèb aksyon yo, vèb eta yo, fòmil politès;

• Elèv la respekte règ gramè yo ak règ sentaks yo;

• Tèks la gen estil epi li koyeran.

• Anseyan an mete elèv ki gen difikilte yo ak lòt elèv ki pi avanse nan travay sekans la ;

• Anseyan an kanpe kou a nenpòt kilè pou mande elèv ki gen difikilte yo sa yo pa konprann epi pran mezi pou akonpanye yo;

• Anseyan an obsève sa elèv yo ap fè nan gwoup yo, epi li entèveni sou travay yo pwodui a.

• Anseyan mande elèv ki konprann aktivite yo pou pataje eksperyans yo ak lòt elèv yo.

• Anseyan an ap fè elèv ki gen difikilte yo travay sou lòt egzèsis ki adapte a bezwen yo.

Nèg la di m' gen senk pitit ak twa manman pitit yonn dèyè lòt. M' pa bezwen fanm milèt sa a, vye ti dam m' t'ap pale ak li a lòt bò granchemen an. Fanm nan fin granmoun. Li pa ka fè pitit ankò. M' pa bezwen yon fanm ki pa ka ban-m pitit pou fè-m sonje m' te konn viv ak li.

Nèg la di si afè-m te bon, m' ta antann mwen ak fi sa a wi. M' ta fè yon pitit ak li ba li okipasyon.Fanm gra sa a pa ka rete la ap pase tout ane sa yo san li paf è pitit pou bay tete. Grès va fin anvayi matris fi a bouche kanal li fè li boukle avan lè.

Si afè-m te bon nèg pa, m' pa gen dwa pa ta fè afè ak fanm nan ba li okipasyon fè li chita yon kote.

Nan tan afè-m t ap mache, m' ta moutre li sa m' konnen vre frè...

Yon ekstrè nan lavi an miyèt moso, Pauris Jean-Baptiste (1985)

FI AK GASON GEN MENM DWA

Abi ki baze sou sèks elèv la

Ana gen 15 an. Depi li tou piti, li vle aprann enjenyè. Li toujou ap jwe ak poupe se vre, men se kay li bati pou yo. Lè lòt timoun ap bay poupe manje oubyen penyen tèt yo, abiye yo, li menm li pran yon règ, li fè tankou l'ap mezire, l ap bati kay. Lè li rive nan segondè, Ana travay matematik nètale. Gen pwofesè ki ede l anpil, yo ankouraje l. Konsatou, gen lòt ki di se fi li ye, poukisa li renmen matematik konsa.

Ane sa a, Ana nan twazyèm. Li konnen li bezwen matematik pou li al fakilte Jeni. Li travay byen, lis anti l ap viv lè li rezoud rezoud yon pwoblèm. Li renmen matematik. Malerezman, ane sa a, Ana tonbe sou yon pwofesè k iba l anpil pwoblèm. Depi ane a koumanse, li montre patipri l. Lè Ana leve men l pou l al fè yon egzèsis sou tablo, li pa okipe l. li voye yon gason pito. Li fè sa yon fwa, de fwa. Twazyèm fwa a, Ana leve dwèt li. Li kanpe:

- Mèt Franswa, mwen ta renmen al sou tablo tou. Mwen kwè mwen jwenn solisyon pou pwoblèm sa a.

Mèt Franswa gade Ana epi li souke tèt li.

- Ale non si ou vle.

Ana ale epi li pran lakrè a. Li eseye pa montre jan li vekse paske pwofesè a pa menm okipe sa l ap fè a. Malgre sa, ti jennfi a kontinye ekri. An de tan twa mouvman li fè egzèsis la. Li jwenn solisyon an. Gen elèv ki bat bravo. « Ana sa a, li fò. » Pwofesè a menm annik di :

“Al chita demwazèl”.

Apresa li efase tablo. Epi li voye yon ti gason al refè egzèsis la. Ana tèlman fache dlo prèske sot nan je l. Men li kenbe li pa kriye.

Ana se yon tifi ki pa janm, pè pale, di sa ki nan kè li. Parann montre l pou li defann dwa l san li pa manke granmoun respè.

Apre kou a, li rete kanpe bò pòt la pou li tann pwofesè a.

- Mèt Franswa, poukisa ou pa renmen m ?

Pwofesè a sezi. Li gade Ana epi li di:

- Mwen pa gen anyen ak ou, okontrè.

- Enben, poukisa ou pa vle voye m sou tablo ? Mwen vle travay matematik, ou wè mw kapab.

- Se pou byen w Ana. Se yon fi ou ye. Poukisa se matematik ou vle pou ou fè ?

- Mwen renmen matematik. Apre filo, mwen pral nan fakilte Jeni pou m ka vini yon enjenyè.

Mèt Franswa fè yon ti souri. Li souke tèt li.

- Yon bèl tifi tankou w. Poukisa ? Kite gason yo travay. W ap jwenn youn okipe w. W ap marye san pwoblèm.

Jou sa a, Ana pase kèk tan ap diskite ak pwofesè a. Men mèt Franswa pa janm rive konprann. Li toujou bliye voye Ana sou tablo. Fòk jennfi a ensiste anpil pou li kite l al fè yon egzèsis. Finalman, Ana blije pote plent nan direksyon lekòl la pou fè mèt Franswa respekte dwa li.

Ana santi li pa t dwe blije ap batay konsa pou yon kesyon senp tankou patisipe nan klas la. Se kòmsi pwofesè a refize rekonèt entelijans li pase li se yon fi. Sa pa jis. Ana kontan lòt ane l ap gen yon lòt pwofesè matematik.

N.B. : Anseyan an pa oblije fè elèv yo li dyalòg ki vin apre a nan seyans lan. Li ka itilize l pou fè aktivite anplis, remedyasyon osnon regilasyon.

An nou pale sou sa

Patrik : Sa vle di li bije tann yon lòt ane pou li travay jan li vle, selon kapasite l.

Sandra : Sa pa nòmal non

Yolèn : Gen anpil pwofesè konsa. Yo vle pou fi yo pa travay ni matematik, ni fizik. Tankou gen matyè ki pou gason, gen matyè ki pou fi.

Sandra : Se tankou gen matyè ki feminen, gen matyè ki maskilen. Ala koze !

Patrick : Bon, se vre gen plis gason enjenyè pase fi.

Yolèn : Si se konsa pwofesè yo trete fi ki renmen matematik yo, se sa k ap toujou rive. Mwen ta vle kwè yon elèv lekòl ka renmen matyè li vle, kit se fi, kit se gason. Sa ki enpòtan, se travay pou li travay lekòl.

Sandra : Gen moun ki panse fi y opa menm bezwen al lekòl, se lajan pèdi paske yo pral marye. Yo pa bezwen aprann metye. Yo pa bezwen al nan inivèsite.

Yolèn: Kounye a koze sa yo pa alamòd ankò. Kantite fi ki fè inivèsite, ki vin doktè, avoka, enfimyè, pwofesè, kontab, teknisyen enfòmatik.

Patrick: Wi, men pa gen anpil fi mekanisyen, plonbye...

Sandra: Trètman yon elèv resevwa lekòl enfliyanse ki metye l ap chwazi lè li gran. Gade Ana! Si se pa t yon jennfi ki gen konfyans na tèt li, li pa t ap kontinye travay matematik, alòske depi li piti li vle enjenyè.

Patrick: Sa se vre. Lekòl pa dwe kraze rèv moun kit se gason kit se fi.

Yolèn : Manman m gen yon zanmi. Pitit gason li an te vle vin yon gran chèf kuizinye. Se pa de mizè y opa fè l pase. Lè l di sal i vle aprann lekòl la, tout moun tonbe ri.

Patrick : Se sa yo te fè yon zanmi m ki te vle aprann dans pou li danse nan twoup pwofesyonèl. Y oba l tout kalite non.

Sandra : Lekòl la dwe pèmèt tout jèn devlope kapasite yo. Lè li kraze anvi yo konsa pase yo se fi osnon yo se gason, eske se pa yon dwa li vyole?

Yolèn: Natirèlman. Yo pa respekte dwa elèv yo lè yo trete yo yon jan ki pa penmèt yo fè tout sa toutsa sa yo ka fè pou yo epanouyi soupretèks yo se gason osinon yo se fi.

Patrick: Mwen dakò avèk ou. Men se yon pakèt lide ki la lontan, ki na tèt moun yo. Li difisil pou yo chanje.

Yolèn: Si yon tifi mete pantalón sèlman, gen moun ki twouve sa pa kòrèk. Si yon tigason pase anpil tan ap li, osnon si li renmen jwe ak poupe, gen moun ki pase l nan betiz.

Sandra: Nan lekòl, yo pa dwe anpeche yon elèv patisipe nan ankenn aktivite sou baz li se yon fi osnon yon gason. Sa rele diskriminasyon

Patrick: sa se vre, Sandra. Mw dakò ak ou nètale.

Yon lekòl kote tout elèv gen dwa, Ministè Kondisyon ak Dwa Fanm & Ministè Edikasyon Nasyonal ak Fòmasyon Pwofesyonèl (2007)

Sekans agimantatif

« Chak jenn fanm, chak jenn gason gen yon rezon pou l kite peyi a. Soraya deside l ap kite peyi a, li pral viv aletranje. Li pa konnen si l ap retounen an Ayiti. Chaje deloryòm sou pouvwa nan peyi a, olye yo pran wout doktè, y ap chaje tire revanj sou listwa nan bra fanm po jòn. Se la yo jwenn remèd pou soufrans ak imilyasyon yo ranmase nan bat mizè nan peyi a. Se pou kalite malad sa yo manman an t ap prepare l, men Soraya deside koupe chenn, li pral peye chè pou sa men se chwa lavi li. »

Senfoni Nago, Pierre Michel Chéry (2012)